Najwyższą władzę prawodawczą i sądowniczą sprawował w republice rzymskiej lud i wykonywał ją poprzez skomplikowany system zgromadzeń ludowych – zebrań całego ludu. Te różnego rodzaju zgromadzenia to: komicja trybusowe (comitia tributa), komicja centurialne (comitia centuriata), komicja kurialne (comitia curiata) i concilium plebis.
Komicja trybusowe (comitia tributa) składały się z obywateli podzielonych według dzielnicy zamieszkania (tribus).
Spotkania odbywały się na Kapitolu, Forum Romanum bądź na Campus Martius. Zwoływali je jedynie wyżsi urzędnicy: konsul, pretor, edyl kurulny, trybun ludowy. Dla omówienia interesów plebejuszy zwoływano zgromadzenie ludowe zwane concilium plebis. Zwołać je mógł jedynie trybun ludowy, przy czym tej dokonywali kolegialnie, chyba że którykolwiek z nich, uzyskał pełnomocnictwa do dokonania tego w imieniu kolegów w urzędzie.
Zgromadzenie trybusowe miało następujące uprawnienia:
– pracowało nad projektami ustaw, przedstawionych przez trybunów ludowych
– dokonywały wyboru trybunów ludowych
– dokonywały wyboru trybunów wojskowych, edyla, kwestora, niższych urzędników
– wydawało wyroki sądowe na sumę powyżej 3000 asów, na podstawie decyzji urzędników
Ponadto uchwała Lex Hortensia z 287 r. p.n.e. nadała uchwałom zgromadzenia trybusowego, moc powszechnie obowiązującą, które nie wymagały zatwierdzenia senatu.
Głosowanie na zgromadzeniu odbywało się według tribus, z których większość stanowiła 18. Uchwały podjęte na tym zgromadzeniu zwały się plebiscitia.
Zgromadzenie trybusowe mogło również wybierać konsula, wtedy obradowało przyjmując nazwę comitia consularia.
Komicja centurialne (comitia centuriata) zwoływał urzędnik wyposażony w imperium, bądź też w jego imieniu dokonywali tego inni urzędnicy w celu przeprowadzenia głosowania nad projektem i wnioskami. Głosowano według podziału na centurie.
Początkowo komicja te miały znaczenie militarne i polityczne. Zwoływano je na Polu Marsowym (Campus Martius), położonym poza murami miasta. Termin obrad podawano do publicznej wiadomości w edykcie ogłaszającym, który wywieszano na trzy tygodnie przed terminem spotkania (trinundinum). Na 24 dni przed rozpoczęciem zgromadzenia wywieszano czerwoną chorągiew (vexilum russeum) na mons Ianiculus. Było to symbolem, że miastu nie zagraża jakiekolwiek niebezpieczeństwo. Wokół miasta następnie ustawiano straż miejską.
Komicja odbywały się jedynie w dni pomyślne, jeżeli wróżby wypadły pomyślnie. W przypadku uzyskania nieprzyjaznej wróżby (obnuntiatio), przekładano zebranie na inny dzień. Przeszkodą w odbyciu posiedzeń stanowiły również wszelkiego rodzaju niepomyślne znaki na niebie (burza, zachmurzenia, nagły deszcz, etc.). Przyczyną przerwania zebrania mógł być także napad epilepsji jednego z urzędników.
Gdy wróżby wypadły pomyślnie, urzędnik zwoływał lud na posiedzenie (exercitum vocare). Herold powtarzał wezwanie urzędnika, natomiast muzykanci grali na górze Ianiculum, specjalną pobudkę (classicum), która informowała o zebraniu się ludu o świcie w wyznaczonym uprzednio miejscu.
Każde zebranie poprzedzano wiecem (contio). Zaczynał się od ofiar i modłów przewodniczącego. Towarzyszyli mu przy tym pontyficy, augurzy, kapłani ofiarni. Następnie przewodniczący oznajmiał przybyłym, o celu zgromadzenia, proponował kandydatury na urzędy, przedstawiał skargi. Pozostali uczestnicy wiecu, mogli zabrać głos, o ile uzyskali zezwolenie przewodniczącego. Następnie urzędnik dawał znak rozpoczęcia właściwych komicjów. Zebrani, którzy dotąd przebywali w organizacyjnym nieładzie, zajmowali swoje miejsca według przynależności do określonej centurii. Każdej centurii przewodniczył centurion.
Przewodniczący rozpoczynał zebranie następującą formułą: „oby wszystko wyszło dobrze, błogo, pomyślnie, szczęśliwie” (quod bonum faustum felix fortunatumque sit), po czym następowało ponowne zreferowanie wniosków i projektów. Gdy odczytano wszystkie dokumenty, przystępowano do głosowania. Jako pierwsza głosowała centuria jazdy (centuriae praerogativae). Wynik głosowania podawano, po każdorazowym głosowaniu, do wiadomości zebranych.
Uprawnieni do głosowania przychodzili kolejno centuriami do ogrodzonego sznurem placyku (aepta lub ovile), gdzie pytający (rogatores) zaznaczali głosy przy nazwisku kandydata na urzędnika (puncta ferre). Od II połowy II wieku p.n.e. wprowadzono głosowanie tajne, które polegało na wrzuceniu odpowiedniej tabliczki. Głosowanie nad przyjęciem ustawy (leges), polegało na wrzuceniu jednej z dwóch woskowych tabliczek (tabellae). Jedna oznaczona literą A (antiquo – odrzucam), druga literami UR (uti orgas – jak wnosisz).
W przypadku spraw sądowych, na tabliczkach znaczono literę C (condemno – skazuję), bądź A (absolvo – uwalniam). Istniała trzecia możliwość NL (non liquet – nie jasne). W przypadku wyborów, głosujący wypisywał rylcem na tabliczce, nazwisko kandydata za którym głosuje. Następnie takie tabliczki wrzucano do plecionych koszy (cistae), które, po zakończeniu głosowania, zanoszono do budynku (diribitorium), gdzie urzędnicy (diribitores) przeliczali głosy. Po wyborach, przewodniczący komicjów ogłaszał ich wynik (renuntatio). W przypadku odmowy ogłoszenia wyników, było to równoznaczne z ich unieważnieniem.
Koniec zebrania ogłaszał przewodniczący. Następnie zdejmowano chorągiew. Uchwały zgromadzenia stawały się ustawami, dopiero po zatwierdzeniu przez senat. Z czasem przestało to być ważne, na mocy lex Hortensia z 287 r. p.n.e. Wtedy kompetencje komicjów centurialnych, ograniczały się do spraw wojny i pokoju.
Komicja kurialne (comitia curiata) istniały jeszcze w epoce królewskiej.
Stanowiły najstarszą formę zebrań patrycjuszy. W okresie monarchii zwoływał je król, lub z jego polecenia, dowódca jazdy (praefectus celerum), bądź też interrex. W okresie republiki, zaszczyt ten przypadł konsulom, pretorom i dyktatorom.
Zgromadzenie kurialne zwoływano po zasięgnięciu rady senatu i pomyślnych wróżbach. Król, a później wymienieni powyżej urzędnicy republikańscy, wysyłał posłańców (praecones) bądź też liktorów, którzy chodzili od domu do domu i wymieniali imię obywatela upoważnionego do głosowania oraz imię jego ojca.
Zgromadzenie zbierało się na Forum Romanum. Głosowano według przynależności do kurii (curiatim). Większość głosów w jednej kurii, dawała jeden głos dla całej kurii. Jako pierwsza głosowała pierwsza kuria (princeps). Pozostałe kurie głosowały po niej, przy czym następowało to już jednocześnie.
Wyniki głosowania podawano do publicznej wiadomości (renuntiatio).
Do uprawnień kurii należało:
– wybór króla i wyższych urzędników
– nadawanie królowi zwierzchniej władzy (imperium)
– zatwierdzanie lub odrzucanie wyroku dotyczącego zdrady stanu
– rozpatrywanie odwołań od decyzji urzędników
– sprawy wojny i pokoju
– ogłaszano przejście władzy ojcowskiej na innego członka rodziny (arrogatio)
– decyzje o usunięcie członka z kurii
Concilium plebis było zgromadzenie ludowym powstałym w V wieku p.n.e.
Organizacja tego zgromadzenia opierała się na jednostkach terytorialnych tribus, których liczba ustaliła się na 35. W praktyce concilium plebis było bardzo podobne do comitia tributa, dlatego też z czasem zacierały się między nimi różnice kompetencyjne.
W 287 roku p.n.e. na mocy lex Hortensia postanowiono, że uchwały concilia plebis miały obowiązywać wszystkich obywateli, czyli stanowione były w imieniu państwa.
Concilium plebis wybierało urzędników plebejskich: trybunów ludowych (tribuni plebis) i edylów plebejskich (aediles plebis).
Materiał opracowany przez:
